سندس نهێلی
مروڤ بونەوەرەکێ کومەلایەتی یە، لەورا پێتڤی یە ب شێوازەکێ سادە و ئاشکەرا رەفتارێ بکەت کو ھزرێن مروڤی بگەھنە کەسێ بەرامبەر. ھەرچەندە مروڤی جیاوازی یا رەگەزی و ھزری و دیتن و بوچونان ل گەلێک ھەنە، لێ دڤێت مروڤ ھەولبدەت ھندەک سەرنج و تێگەھان دارێژیت بێ بەرچاڤ وەرگرتنا جیاوازی یا رەگەزی، ژبەرکو ئەگەر ئەم باس ل ژین و ژیارا رەگەزی یا ژن و زلامان دکەین، ئەڤە دێ گەلەک دەمێ مە گریت و سەرێ مە ئێشینیت و پێتڤی ب ڤەکولینێن ئەکادیمی و زانستی یە، چنکو ژن و زلام دوو جیھان یان دوو ھەسارێن ژئێک دوویرن و ژئێک جودانە. ژبەرڤێ یەکێ ژی دێ خالەکێ دانینە بەرامبەر جیاوازی یا رەگەزی و قفل کەین.
دێ چاوا وەکی مروڤ رەفتارێن مە مروڤایەتی بن؟ ئەم دێ بزاڤێ کەین لسەر جڤاکێ مە یێ کوردەواری ب گشتی راوەستین وسەرەدەریکرنا تاکە کەسی دگەل بەرامبەرێن کو (ئێک مروڤ بیت یان کومەکا مروڤان بن) ژبەرکو گەلەک رەفتار و نموونە و ڤەدیتن و بوچونێن جودا مە مروڤان ھەنە و پێتڤی یە بەرچاڤ وەرگرین بتایبەت پشتی پێشکەفتنا زانین و زانستی کو جیھانگێریێ و سوشیال میدیایێ رولێ خو دیتیە د گەھاندنا پێزانینان دا، بلەز سروشتێ مە مروڤان تا رادەیەکێ ھەرە باش و بەرچاڤ نێزیکی ھەڤکرینە. لڤێرە ئەم پێتڤی گەلەک ئەتەکێت و شێوازێن دەربرینێ و ئاخفتنێ و رەفتارکرنێینە. دێ بزاڤێ کەین ناڤەروک و ھندەک تێگەھێن ئەتەکێتان دەینە دیارکرن بۆ باشترکرنا پەیوەندیێن خو یێن گشتی و تایبەتی و جڤاکی د کاری دا یان د خێزانێ دا، ژبوی تێگەھشتنەکا باش و سەرەدەریکرنەکا ساخلەم و بەختەوەر دگەل ھەڤال و کەس و کار و بەرامبەرێن خو.
تێگەھێ ئەتەکێتێ: رێزگرتن ل خوە، رێزگرتن ل ئەوێن دی (بەرامبەری خو)، سەرەدەریکرنەکا باش دگەل وان، ئەڤە دەستەواژەیەکا فەرەنسی یە رامان ژێ ئەوە سەرەدەریکرنەکێن گشتی دگەل تشتان و مروڤاندا. ژێدەرێ وێ رەوشەنبیریا مروڤایەتیێ یە و رێژەیە و کێم جارا ل وەلاتەکێ بو وەلاتەکێ دی دھێتە گوھارتن.
تێگەھێ ئەتەکێتێ: ب رامانێن جڤاکێ مە یێ کوردەواری (گێولێ گشتی ، گێولێ کومەلایەتی ، سەرەدەریا رەفتارێ و ھونەرێ رەفتارکرنێ د ھەلویستێن تەنگاڤدا. بنیاتێ پەیڤا ئەتەکێت : پەیڤەکا فەرەنسی یە، دھێتە گوتن کارت The Ticket ، چ پەیوەندی یا کارتێ ب ئەتەکێتێ ڤە ھەیە؟ – کارتا بانگێشتا ھەلکەفتا. – ئەگەر ھاتمە بانگھێشت کرن (داخازکرن) بۆ ھەلکەفتەکێ، چاوا سەرەدەریێ بکەم، ل پشت کارتا بانگھێشتێ رێنمایا/گەھشتن، چاکیتێ خۆ ل دەرگەھێ ھوتێلێ دێ رادەستکەی، ب ژور بکەڤە و سلاڤ بکە بانگھێشتکەری، د ژورا چاڤەخوارنێ ڤە روینە خارێ، د گەل مەزنێ خزمەتکارا باخڤە و ئەو دێ رێنمایان دەنە تە، تێگەھێ ئەتەکێتێ د رێبەرێ بەریتانی دا: ئەو رەفتارێن ھاریکاریا خەلکی دکەن ل گونجاندنێ دگەل ئێک و دگەل ئەو ژینگەھا تێدا دژین. تێگەھێ ئەتەکێتێ د رێبەرێ ئەمریکی دا: ئەتەکێت پەیڤەکە ب رامانا تەرز و رێز (تھژیب) و ژێھاتن، ھەدارگرتنا کەسەکی لسەر باشترکرنا پەیوەندیێن خو دگەل کەسێن دی. ئەتەکێت دبیتە کارڤەدانا رەوشت و تیتالان د کومەلگەھی دا.
دبیت ئەتەکێت کارڤەدانا سومبولەکا رەوشتێ ناڤخویی بیت، یان پتر گەشەکرنە وەکو مودێلا، د چەرخێ ھەژدێ دا ھندەک لڤینێن بێ مفا ھاتنە کرن ل بەریتانیا وەکی رەفتارا راکرنا کوپێ چایێ ئەوا ھاتیە گرێدان ب تایەکێ ئەرستوکراتی ڤە. ژبەر ھندێ ئاماژە پێ دھێتە دان ئەتەکێت یان رەوشەنبیری، چونکی ئەڤە نە تشتەکێ جیھانی بوو، بەلکو پتر تایبەتە ب کومەلگەھێ ڤە . ئەتەکێت یان پرەنسیپێن (تشریفاتێن ) سمبولا رێزگرتنێ یە. ئەو ریشاندەرە و د رەفتارێن جڤاکی دا دابین دکەت لدیڤ پیڤەرێن لاسایێن پێشکەفتی دناڤ جڤاکی دا، تایەکێ پێشکەفتی یان کومەلگەھەکێ پێشکەفتی نەھاتیە نڤێسان، ھندەک جاران ھێدی ھێدی گەشێ دکەت ژ ئەتەکێتێ دبیتە دیاردە و ژ دیاردێ دەرباز دبیت و دبیتە یاسا بشێوێ نڤێسان دھێتە ھژمارتن و ب خوشحالیڤە مە ل ھەرێما کوردستانێ زور نمونێن بەرچاڤ ھەنە وەکی (نەبڕینا دارێن تەر ، نەبرینا دارێن کەڤنار د دارستان و گورستانادا، دیسان نێچیرنەکرنا گیانەوەرێن کویڤی.) لەورا ب شێوەیێ نڤێسان و یاسا دھێتە ھژمارتن و ھەتا زور جاران ب سەرپێچیکرنا ڤان جورە نڤێسان و یاسایان خودان دێ توشی سزایێن مادی و معنوی بیت.
ل بەریتانیا رھوریشالێن وێ دزڤرنە چەرخێ ھەژدێ چونکی ھێزەکا جیھانی بوو د چەرخێ نوزدێ دا و ژبەرکو بەربەلاڤ بوو ھەتا دەستەواژێ ژیانێ بخوڤەبگریت وەکی ئەوا دبن دەستھەلاتا شازادە ڤیکتوریایێڤە.
ئەتەکیت، تێگەھەکێ بژاردە و شارستانی یە، نەکوشکەکە و نە ترومبێلەکا پێشکەفتی یە و نە جوانکاریا مێکئابی و دێمی یە یان لبەرکرنا جلوبەرگایە، بەلکو د پلا ئێکێ دا سەرەدەریەکا مروڤایەتی یا بژاردەیە کو دھێتە نیاسین ب رەوشتێ ژێھاتی.
ئەتەکێت ئەوە پەروەردەکرنەکا گەلەک باش د رەفتارکرنێ دا یان رێزگرتنە ل خوە و رێزگرتن ل دەوروبەرا، سەرەدەریکرنەکا باش دگەل وان، یان رەوشت و تیتالێن باش، یان رەفتارێن پەسەند د کومەلگەھێ دا. تێگەھێ ئەتەکێتی ب گشتی و ب ھەمی زمانان رێزگرتنە ل خورستی ، و رێزگرتنە ل یێن دی و سەرەدەریکرنەکا باشە دگەل وان ، ئەو تێگەھەکێ بژاردەیە(راقی یە)و شارستانی یە نەکوشکەکە و نە ترومبێلەکا پێشکەفتی یە و نە جوانکاریا مێکئابی و دێمی یە یان لبەرکرنا جلوبەرگایە، بەلکو د پلا ئێکێ دا سەرەدەریەکا مروڤایەتی یا بژاردەیە کو دھێتە نیاسین ب رەوشتێ ژێھاتی.
ئەتەکێتا سەرەدەریکرنێ د گەل کەسێن دی تر:
چاوا من دڤێت سەرەدەریەکا باش و رێزگرتی دگەل من بھێتە کرن، پێتڤی ئەز ب ھەمان شێوازی رەفتارەکا باش و رێزگرتیڤە دگەل بەرامبەری خۆ ئەنجام بدەم، چونکی تو ب تنێ دشێی پیڤەرێ بەختەوەری و بەرفرەھیا پەیوەندیێن خۆ بجھبینی.
د پەیوەندیێن مروڤایەتیێ دا یێن خەلکی پێکڤە گڕێدەن، ئەم دبینین گەلەک پێ راسپاردن دبەرزەنە، ھەرمرووڤەکی دوولایێن ھەین رویێ ئێکێ یێ مروڤی ھەژی رەخنەگرتنێ یە و رویێ دووێ ھەژی پەسنێ یە. ل وی دەمی دێ چاوا بەختەوەریێ ب خۆ د سەرەدەریکرنێ دا دگەل کەسێن دی ب دەستڤەئینی و دەرکرنا بریارێن خو لسەر وان دەی؟ پێتڤی یە تو ھەلگرێ ساخلەتێن شیانا سەرەدەریکرنێ دگەل ھەر کەسەکی بی ، بریارێ بدەی و بکەیە یاسا بۆ خۆ. ((چاوا من دڤێت سەرەدەریەکا باش و رێزگرتی دگەل من بھێتە کرن، پێتڤی ئەز ب ھەمان شێوازی رەفتارەکا باش و رێزگرتیڤە دگەل بەرامبەری خو ئەنجام بدەم))، چونکی تو ب تنێ دشێی پیڤەرێ بەختەوەری و بەرفرەھیا پەیوەندیێن خو بجھبینی:
-ئێک/ بابەتی: رامانا وێ رەخنێ ل خۆ بگری بەری رەخنێ ل یێ دی بگری سەرەرای رازیبونێ لسەر رەخنا لسەر تە، لڤێرە رامان ژ رەخنێ “رەخنەیا ئەرێنی یە” ئەوا نە لسەر بەرژەوەندا کەسایەتی ھاتبیتە ئاڤاکرن و گرتن.
-دوو/ نەرماتی (المرونە): نەرماتی و بێ لایەنی، ئەو پەیڤێن ھەڤواتانە بۆ ھەڤدوو و ئەڤ ھەڤواتایە ب راشکاوی دێ د سەرەدەریێن مە و پەیوەندیێن مە و د ژینگەھا خێزانی و کاری دا دیار کەت.
سێ/ خۆ مەزننەکرن: سنورێن شیانێن خۆ بزانە، خۆ مەزنکرن و خۆ سەپاندنێ دگەل دەوروبەرێن خۆ نەکە و پەیڤا باش و خوش بەردەوام بکە د فەرھەنگا خو یا زمانی دا ئەوا د دەستەواژێن خۆ یێن دانوستاندنێ دا دگەل کەسێن دی بکاردئینی.
چار/ ھەدارگرتن و دیڤچوون: ئەگەر ھندەک کەس ھەبن تە پاوان بکەن و تە ب ئێخنە د دەراڤەکێ تەنگدا، لسەر تە پێتڤی یە ھەدارێ بگری و د ھەرجارەکا شکەستنێ د سەرەدەریکرنەکا دگەل واندا بینی پێکولا گھورین و خۆ گونجاندنێ وەکی تەبڤێت بکەی، ھەتا بگەھیە ئەنجامەکێ تەبڤێت بگەھیێ .
-پێنج/ رەھەندەکا بەرفرە ھـ : لسەر بوچوونا خۆ توندرەونەبە، بەلکو یێ بەرھەڤ بە بۆ گھورینێ، یان ئەگەر پێتڤی کر دەست ژێ بەردە. رازی نەبە لسەر ھەر تشتەکێ کو ببیتە دەرئەنجامێ دویماھیێ و تەبڤێت یان نەڤێت (حتمی)، بەلکو پێتڤی یە تە شیانا دانوستاندن و گھورینێ ھەبیت. ھەردەم فێرببە چاوا نەرازیبی؟ چاوا د گەل بی ل دویڤ ھەلویستی .
-شەش/ ژیرمەندی: ملکەچی ھەستێن خورستی نەبە، پێتڤی یە ھندەک شروڤەکرن و بھانە یێن گونجایی بۆ ھەر کریارەکێ ھەبن، چونکی بەختەوەریا تە یا چاڤەرێکری د ڤەقەتیان و کەربگرتنێ دا نینە بەلکو د دانوستاندن و حەزژێکرنا بێ سنوردایە.
